FERNANDO
PESSOA
(Lisboa,
1888-1935)
Foi fillo dun funcionario e crítico
musical que morreu tendo el seis anos. A súa nai volveu casar, por poderes, co cónsul
portugués en Durban e levouno consigo a Sudáfrica, que entón era colonia inglesa.
Volveu de alí definitivamente aos dezasete anos e xa non se moveu de Lisboa. O
dominio do inglés serviulle para gañar a vida como tradutor ou redactor de
cartas para empresas comerciais. Deuse a coñecer como escritor en revistas
literarias como A Águia, Orpheu ou Presença. Permaneceu solteiro, aínda que mantivo unha relación
cunha oficinista, Ofélia Queirós, coa cal non pasou da fase de noivado. Os seus
derradeiros anos foron moi solitarios e morreu a consecuencia dos seus
problemas coa bebida.
Publicou en vida poucas obras, pero
deixou un baúl cheo de textos escritos, ás veces desordenados, que aínda non
foron publicados totalmente.
Fernando Pessoa é coñecido, sobre todo,
polos seus heterónimos, personaxes aos que atribúe parte da súa obra e por veces
lles crea unha biografía. Os heterónimos non son pseudónimos, pois as obras a
eles atribuídas son diferentes das escritas polo autor co seu nome. Os principais heterónimos
son Alberto Caeiro, Ricardo Reis e Álvaro de Campos. Bernardo Soares, Coelho Pacheco,
António Mora e moitos outros non son considerados sempre heterónimos xa que non
se diferencian suficientemente do propio autor. Non obstante, a Soares
atribúeselle finalmente o importante Livro
do desassossego.
En realidade, case habería que dedicarlle
esta sección do blog da biblioteca a cada un dos heterónimos e ao propio autor
como ortónimo por separado, mais procuraremos ocuparnos, co risco de caer no
exceso, de todos eles.
Así, pois, simplificando, Pessoa crea
literariamente varias posibilidades do ser humano que atopa dentro de si: o
xove inxenuo que se identifica cos elementos da natureza, procurando adoptar
unha actitude serena e positiva ante a existencia (Caeiro); a persoa con
experiencia, desenganada, pero que desexaría ilusionarse (o propio Pessoa); a
persoa desenganada que se refuxia no illamento e o pasado, procurando a serenidade nun sistema filosófico (Reis); e
a persoa contradictoria que o desexa todo, pero carece de capacidade de acción,
e se desespera ao ver que nada é como desexaría que fose, ata o punto de oscilar
entre o autodesprezo e o sentimento de superioridade (Campos).
É posible atopar variantes dos mesmos
pensamentos, se ben expresados de distinto modo, nos catro, que revelan
influencias culturais variadísimas: a filosofía grega (Platón, o epicureísmo, o
estoicismo, o escepticismo), a filosofía contemporánea (ante todo, Schopenhauer
e Nietzsche), a Biblia (en especial, o Eclesiastés),
a Cábala, a literatura latina (sobre todo, Horacio), a literatura portuguesa
anterior (Almeida Garret, Antero de Quental, Guerra Junqueiro, Cesário Verde,
Eugénio de Castro, Camilo Pessanha, Teixeira de Pascoâes, o Padre Antonio
Vieira...), a poesía romántica inglesa, a teosofía, os futuristas italianos e,
ante todo, o poeta estadounidense Walt Whitman.
Pessoa foi un poeta interesado polos
grandes temas filosóficos: a morte, o tempo, a dor de existir, o amor, a
felicidade, o coñecemento dun mesmo, a relación da persoa cos seus semellantes
e coa natureza... Unhas veces tratounos de maneira clara e sincera; outras, de
xeito confuso e contraditorio; outras, en fin, seguindo os tópicos consagrados
pola tradición. Procurou a orixinalidade, inventando novos ismos vangardistas
(o paulismo, o interseccionismo, o sensacionismo...), aínda que, como teñen
sinalado Guillermo Carnero ou Octavio Paz, poden considerarse variantes ou
consecuencias do futurismo, ao que el incorporou a súa sensibilidade persoal.
En xeral, resáltase a súa gran débeda con Horacio –en especial, nas odas de
Ricardo Reis- ou Walt Whitman –para os poemas de Alberto Caeiro ou Álvaro de
Campos, sobre todo-, pero débese ter en conta que el non oculta esas
influencias, senón que as exaxera ao mesmo tempo que infunde ás súas creacións
unha personalidade innovadora.
Ricardo Reis foi o primeiro heterónimo
imaxinado por Pessoa. Tal como o concibiu ao final, era un médico nacido no
Porto, monárquico, latinista, exiliado no Brasil por razóns ideolóxicas e
discípulo de Alberto Caeiro, o primeiro heterónimo do que escribiu poemas.
Os poemas de Reis adoitan ser breves e
ter unha métrica clásica. Continúan a tradición grecolatina das odas, as
elexías e os epigramas. Seguindo a Horacio, mestura as mensaxes epicúreas,
estoicas e escépticas, ás que engade, por veces, expresións e pensamentos que lembran
o Eclesiastés e a filosofía de
Schopenhauer. É habitual atopar tópicos como o “Carpe Diem”, o “Collige, Virgo,
Rosas” ou o “Tempus Fugit”; alusións a Apolo, Minos, Átropos, as bacantes...;
invocacións a Cloe, Lidia e Neera, ás que tamén se dirixía o autor latino. En
canto á forma, Reis utiliza unha expresión concisa, epigramática, incluso
enigmática en ocasións, cunha sintaxe complicada, abundante en hipérbatos que
fan lembrar as oracións latinas.
Como dixemos, Reis representa un ideal
inalcanzable de Pessoa: o individuo que, abrazando unha filosofía, é capaz de
dominar a angustia do existir humano. Recomenda aceptar con resignación o paso
do tempo e a morte, fuxir tanto das alegrías excesivas como da tristeza e o
temor. Considera a liberdade unha ilusión; o amor, a gloria ou a riqueza, puras
vaidades. Recomenda a renuncia e a indiferenza ante as desgrazas, posto que a
vida é un soño que nunca ofrece canto o ser humano desexa. De nada vale
interrogar os deuses; estes –entre os cales se pode incluír, como un máis,
Xesús- nunca responden ao ser humano e están subordinados ao Fado. Con esta
visión tan pesimista da vida, é normal que incite a gozar dos pequenos praceres
e a procurar a ataraxia ou a apatía; incluso que, nalgúns intres, anhele ter a
condición dun ser inanimado.
Algún dos seus mellores poemas encerran
un consello:
“Tâo
cedo passa tudo quanto passa!
Morre
tâo jovem ante os deuses quanto
Morre!
Tudo é tâo pouco!
Nada
se sabe, tudo se imagina.
Cincunda-te
de rosas, ama, bebe
E
cala. O máis é nada.”
“Para
ser grande, sê inteiro: nada
Teu
exagera ou exclui.
Sê
tudo em cada coisa. Pôe quanto és
No
mínimo que fazes.
Assim
em cada lago a lua toda
Brilha,
porque alta vive.”
Alberto Caeiro, natural de Lisboa, morto
moi novo, é considerado como un mestre por Reis, Campos e o mesmo Pessoa, que
se inclúe a si mesmo na ficción. Vive de rendas, modestamente, na aldea, como
un pastor cuxo rabaño fosen as súas sensacións. Presume de non pensar sen
decatarse de que está pensando; procura fuxir dos falsos conceptos elaborados
polo home para entender o mundo sen decatarse ás veces de que está usando algún
deses conceptos. Sexa como sexa, é capaz de adquirir a serenidade que os outros
anhelan e contemplar con gozo ou indiferenza o mundo porque a súa sinxeleza o
aproxima ao relativo estado de felicidade que pode acadar un home.
Atribúenselle tres libros de poemas: O Guardador de Rebanhos, O Pastor Amoroso e Poemas Inconjuntos. O primeiro, escrito case dun tirón, supuxo o
seu descubrimento por parte do autor.
Os seus poemas están escritos nun verso
longo próximo á prosa en que son estrañas as rimas. De acordo co mundo que
presenta e a súa sensibilidade, atraída polo simple e humilde, busca unha
expresión espontánea e fluída, rexeitando a linguaxe literaria tradicional, que
considera falsa.
Afirma que é un poeta sensacionista,
pois só mediante as sensacións se pode estar en contacto, dalgúns xeito, cos
elementos da natureza e coa vida, que considera inexplicable e acepta como tal.
Aínda que se contradí con moita frecuencia, a miúdo amósase incrédulo ou
escéptico; búrlase incluso da teoloxía cristiá imaxinando un Xesús neno e
atravesado. Estaría disposto a admitir certo panteísmo, concibindo que Deus
está en cada elemento da Natureza. A metafísica ou o misticismo parécenlle
ilusións absurdas da mente humana. Sostén que debemos renunciar a todo o
pensamento aprendido, rexeitar as ideas recibidas. Curiosamente di non aceptar
máis que o percibido polos sentidos, pero menciona con frecuencia a alma. Como
epicúreo, renuncia ás ambicións e os desexos. Ao igual que Ricardo Reis, por
veces transmite un consello moral, que pode ser irónico.
“Sejamos
simples e calmos,
Como
os regatos e as árvores,
E
Deus amar-nos-á fazendo de nós
Belos
como as árvores e os regatos,
E
dar-nos-á verdor na sua primavera
E um
rio onde ir ter quando acabemos.”
O seu ideal é vivir sen falsas ilusións
e desaparecer sen deixar rastro, como a ave que pasa, ou, en todo caso, como
outros elementos da natureza, fundíndose coa terra. Aínda que ás veces a vida
lle parece un soño, non acepta teorías como o eterno retorno porque o cambio é
continuo. En O pastor amoroso amósase
namorado e rexeitado pola muller amada, rexeitamento que acepta con
resignación. Ao igual que Reis,Campos e o propio Pessoa, seguindo a tradición
estoica, asegura que tampouco se conmove ante as inxustizas do mundo.
Como mostra da súa actitude ante a vida,
pódense lembrar algúns dos seus versos, escritos case como o seu propio
epitafio:
“Fui
feliz porque nâo pedí coisa nenhuma,
Nem procurei
achar nada,
(...)
Nâo
desejei senâo estar ao sol ou à chuva
(...)
Amei
e nâo fui correspondido porque nâo tinha que ser assim.
É
melhor para ver. O sentimento distrae.”
Álvaro de Campos é talvez o máis
auténtico e extravagante dos heterónimos pessoanos. Natural de Távara, formouse
como enxeñeiro en Escocia, pero vagabundea, desocupado, por Lisboa. Discípulo
de Caeiro, de Walt Whitman e dos futuristas, posúe un carácter inquedo,
neurótico, incontrolable, que o fai moi sensible á angustia producida pola vida
moderna. A súa actitude ante a vida é oposta á dos seus compañeiros.
Comeza sendo un poeta decadentista,
ansioso de escandalizar a sociedade burguesa en “Opiario”, que revela
influencia dos poetas franceses e de Cesário Verde. Usando unha métrica
tradicional, escribe a modo de diario, improvisando, nun estilo pouco elevado e
cunha sinceridade chocante, sobre a súa visión da vida. Manifesta, de xeito
desmesurado, a súa ideoloxía monárquica “mais non católica”, o seu horror ante
a existencia, o seu tedio, o seu desexo de suicidarse, o seu desgusto consigo
mesmo por considerarse vago, colérico, masoquista. Todo isto condúceo a un
perenne desasosego e ao consumo do opio.
Logo transfórmase nun poeta
sensacionista –na súa terminoloxía- e escribe unha serie de “odas” cun verso
libre imitado de Whitman, a quen rende homenaxe. Trátase de longos poemas que
figuran entre as obras mestras da poesía vangardista. En “Ode Triunfal” canta o
mundo moderno, como fixo previamente o autor americano, pero, no medio da gabanza,
introduce críticas que revelan unha visión pesimista e lúcida dos seus
terribles defectos: os desastres de todo tipo, a carreira armamentística, a
corrupción, a degradación das clases sociais marxinadas, a neurose provocada
pola rapidez. Os seus sarcasmos e a súa linguaxe libérrima anticipan algúns
aspectos da poesía social dun Celso Emilio Ferreiro.
“Ode Marítima” é, por si mesma, un libro
que posúe unha estrutura musical na cal se xoga cos ritmos adecuando contido,
métrica e linguaxe literaria. É unha experiencia literaria enriquecedora lela
ao mesmo tempo que De catro a catro,
de Manuel Antonio, observando as súas semellanzas e as súas diferenzas. O autor
rianxeiro elabora de xeito persoal moitos dos temas e ideas de Pessoa, como
este fixo con Whitman. A diferenza fundamental é que Manuel Antonio en
“Intencións”, “Recalada”, “A fragata vella”, “Balada do pailebote branco” ou
“Adeus” expresa as vivencias e pensamentos dun mariñeiro nunha viaxe por mar,
en tanto que Álvaro de Campos se deixa levar polas súas fantasías vendo entrar
un paquebote no porto de Lisboa e sabendo que nunca embarcará. Case de maneira
automática, a súa imaxinación voa ata perder por momentos o control e
manifestar, no cume da súa excitación, desexos e pensamentos abertamente
escandalosos. A consciencia de levar unha vida inútil provoca o seu anhelo de
viaxar, de experimentar as sensacións doutros seres humanos, de ser unha
especie de Deus capaz dunha existencia ubicua e atemporal. A diferenza de
Caeiro e Reis, non desexa conformarse cunha existencia modesta; polo contrario,
ansíao todo, non acepta os seus límites a proclámase rebelde dun xeito
neurótico e exaltado que só se calma ao lembrarse da infancia, unha especie de
paraíso perdido, grazas, sobre todo, á inconsciencia da que gozaba o rapaz que
foi.
Noutros poemas, como “Lisbon Revisited
(1923)”, “Lisbon Revisited (1926), “Tabacaria” e tantos outros, manifesta, de
xeito máis discreto, a súa visión da vida e de si mesmo.
Álvaro de Campos, que posúe tantos
aspectos formais de Whitman, oponse a este na súa actitude ante a vida, pois
carece da serenidade e do humanitarismo do autor americano. Comparte con este a
ambigüidade sexual e o intento de adoptar múltiples personalidades, pero o seu
carácter neurótico –en que o autor deixou bastante de si mesmo- aparece unha e
outra vez para presentar de xeito maxistral a angustia do home moderno.
Solitario e lúcido, presenta, como nun diario, a súa vivencia da cidade de
Lisboa en busca de si mesmo. A conclusión é profundamente pesimista: ninguén
pode saber quen é, a vida é unha sucesión de mortes que carece de sentido, a
esencia do home é a nada. Os poemas presentan a miúdo un carácter reiterativo,
mais de vez en cando aparece a reflexión orixinal ou a expresión brillante
dunha sensación.
Álvaro de Campos tamén é autor dun
virulento manifesto vangardista titulado Ultimatum,
no cal dirixe feroces críticas a algúns dos autores máis coñecidos da época e
sostén que os poetas novos deben buscar unha poesía obxectiva que abarque a
sensibilidade da maior cantidade de persoas.
En
canto á obra asinada polo propio Pessoa –o poeta ortónimo-, figura
fundamentalmente nos poemarios portugueses Mensagem
e Cancioneiro e nos ingleses Antínoo e Sonetos.
O
primeiro, único libro en portugués que publicou en vida, divídese en tres
partes: “Brasâo”, “Mar Portugués” e “O Encoberto”. Usando métrica clásica e
deixándose influír por autores varios, ofrece unha visión persoal do pasado
portugués, exaltando a época en que se lanzou á conquista dos mares e escollendo
algúns personaxes polo seu carácter simbólico. Entre eles destaca o rei don
Sebastián, morto en plena mocidade nunha batalla acontecida no norte de África
no século XVI. Como o rei Arturo, a lenda predicía o seu regreso para devolver
a Portugal o seu esplendor. Pessoa imaxina a chegada dun “Quinto Imperio”, de
carácter espiritual, e chama os seus compatriotas á acción.
Cancioneiro é un conxunto de poemas moi variados escritos ao longo de moitos anos.
Formalmente é máis clásico e tradicional que a obra dos heterónimos, pero
recolle ocasionalmente algunhas das ideas destes, non en balde o autor tamén se
declara discípulo de Caeiro. Talvez se parece, sobre todo, á poesía de Ricardo
Reis, pero resulta máis pesimista, acusando en maior medida a influencia de
Schopenhauer e anunciando as ideas do Existencialismo: os homes viven presos de
esperanzas vas que os angustian e, cando conseguen certo repouso, sofren o
tedio da existencia. Por iso non é estraño que aconselle:
“Dorme, que a vida é nada!
Dorme, que tudo é vâo!
Se alguém achou a estrada,
Achou-a em confusâo,
Com a alma enganada.”
Mais
non sempre é así. Como Álvaro de Campos, por veces búrlase de si mesmo, aínda
que amosa menos acritude. Como Caeiro, manifesta ocasionalmente sentimentos
amorosos, incluso de xeito petrarquista. Influído pola teosofía, escribe
sonetos enigmáticos como os de “Passos da Cruz” ou máis tradicionais, como os
de “Em busca da beleza”. Cultiva, asemade, a poesía interseccionista, segundo a
cal se pretende captar varias sensacións cruzadas, en “Chuva Oblíqua”.
Dos
libros ingleses, tal vez chama a atención o titulado Antinous, dedicado ao rapaz amado polo emperador Adriano.
Ao
escritor ortónimo tamén se lle poden atribuír, entre outras obras, unha peza de
“teatro estático” –O Marinheiro- e un
obra narrativa –O banqueiro anarquista-.
A primeira é un poema dramático simbolista, no cal tres doncelas, situadas nun
castelo fronte ao mar, dialogan sobre as súas lembranzas e os seus soños. Unha
delas soña cun mariñeiro que vive nunha illa solitaria. Ao final xa non saben
se o mariñeiro vive no seu soño ou elas son un soño do mariñeiro, así como os
homes soñan con Deus e ao mesmo tempo poden considerarse un soño deste.
A
segunda é un diálogo no cal un banqueiro de orixe humilde tenta convencer a un
personaxe innominado, con argumentos interesantes e sofismas, de que é un
anarquista coherente. Rexeitando, por unha banda, a violencia e a revolución
porque a experiencia di, na súa opinión, que conducen á ditadura, e, por outra,
os movementos colectivos porque sempre unha minoría impón a súa vontade, procurou,
de xeito individualista, minar as convencións sociais que consagran a
inxustiza. Para conseguir a liberdade individual, considerou necesario ser dono
do diñeiro, de modo que a loita individual pola liberdade o conduciu á
situación en que se atopa grazas ao seu talento natural e o seu esforzo. Así,
pois, Pessoa case nos presenta, en lugar dun anarquista, un superhome
nietzscheano. Nin que dicir ten que el rexeitaba tanto o socialismo como o anarquismo.
Por
último, cabe dicir algo dunha obra que finalmente é atribuída a Bernardo
Soares, a quen o autor non consideraba un heterónimo pleno, por posuír moitos
dos seus trazos persoais: o Livro do
desassossego. Composto por moitísimos fragmentos atopados de xeito
desordenado no seu baúl, ten sido reconstruído de varias formas. Na actualidade
adoita comezar cunha presentación en que o autor conta como coñeceu a Bernardo
Soares, oficinista que vive solitario nunha pensión. De seguido aparecen, a
modo de diario, impresións da vida lisboeta, descricións de paisaxes e
reflexións do personaxe que fan lembrar os poemas de Álvaro de Campos.
Bernardo
Soares é o home que atura unha existencia monótona e cutre na oficina e procura
vivir autenticamente nos seus soños. Por un lado está o mundo material e, por
outro, o mundo da arte. Ambos chegan a producir tedio, mais son, para el, moi
diferentes, aínda decatándose da vaidade de toda actividade humana. A vida
cotiá da cidade, os cambios estacionais, as experiencias como individuo aparecen
recollidas nas páxinas deste libro, ás veces de modo poético, con gran
sensibilidade. É curioso atopar nel expresións que tempo máis tarde utilizaría
Sartre para expresar as principais ideas do Existencialismo.
Como
se pode ver, aínda deixando a un lado boa parte da obra pessoana, esta é moi
variada. Talvez é demasiado reiterativa porque, en gran medida, o autor non
chegou a seleccionala e preparala para a edición, pero encerra momentos
brillantísimos, que obrigan ao lector a reflexionar sobre a súa propia
existencia.
Na
nosa biblioteca, pódense atopar, sobre todo, edicións dos poemas de Alberto
Caeiro. Na rede, encóntranse moitas obras do autor, así como artigos e incluso
sitios web dedicados a comentalas.
