01 maio 2021

AUTOR DO MES. MAIO. XOSÉ LUÍS MÉNDEZ FERRÍN

O AUTOR DO MES

MAIO

 

 

 

XOSÉ LUÍS MÉNDEZ FERRÍN

 

          Méndez Ferrín naceu en 1938 na vila de Ourense no seo dunha familia ilustrada. Pasou a infancia na súa cidade natal, Vilanova dos Infantes (Celanova) e Pontevedra, onde estudou o bacharelato. Na adolescencia estableceuse coa súa familia en Vigo e comezou os estudos universitarios en Santiago, de onde se trasladou a Madrid a fin de licenciarse en Filoloxía Románica. Polo seu carácter rebelde e inconformista, tivo unha serie de problemas a consecuencia dos cales residiu durante un tempo en Oxford. Tras licenciarse, traballou un par de anos no colexio Fingoi, dirixido por Carvalho Calero, e, unha vez aprobadas as oposicións, instalouse en Vigo como catedrático de Lingua e Literatura Castelás. Polo seu compromiso político nacionalista e marxista, estivo preso durante varios períodos en diversos cárceres. Foi un dos fundadores da UPG e vinculouse, entre outros partidos, organizacións e sindicatos, a Galicia Ceibe, a CIG ou a Fronte Popular Galega. Casou dúas veces, con María Xosé Queizán e con Moncha Fuentes, e ten tres fillos: Cristal, Roi e Oriana. Como escritor, recibiu diversos premios, foi proposto para o Premio Nobel e dirixiu durante un período a Real Academia Galega.

 

 

 

          Aínda que non é un escritor especialmente fecundo –durante anos esqueceu a creación literaria para dedicarse á actividade política-, xa ten tras si unha obra extensa que abrangue os distintos xéneros.

          O máis secundario da súa produción literaria é o teatro, xénero no cal o máis memorable é a comedia Celtas sen filtro, creada  en colaboración co grupo Artello, en que imaxina a descuberta dunha gran bulsa de petróleo baixo a catedral de Santiago.

          Máis importantes, aínda que lamentablemente escasos, son os seus libros de crítica literaria. O Cancioneiro de Pero Meogo e De Pondal a Novoneyra son dúas obras admirables. Na primeira edita e estuda a obra do poeta medieval e na segunda traza a evolución da poesía galega ao longo do século XX ata deterse na súa propia xeración, á que denomina Xeración das Festas Minervais. De forma sintética, precisa e ás veces un tanto subxectiva, ofrece o panorama da nosa lírica, en especial na posguerra.

          Moi abundante é a súa creación periodística, que comezou na adolescencia e continúa na actualidade, tanto no Faro de Vigo como en distintas revistas, en especial, A Trabe de Ouro, que el dirixe. Nos seus artigos revela unha gran cultura que aplica a temas variadísimos, unha cultura que tamén manifesta nas súas guías de Celanova ou Vigo.

 

 

 

          Mais, ante todo, Ferrín é coñecido como narrador e poeta. A obra narrativa divídese en coleccións de relatos e novelas. Dentro do xénero breve ten publicado ata o momento, deixando a unha banda as antoloxías, seis obras: Percival e outras historias, O crepúsculo e as formigas, Elipsis e outras sombras, Crónica de nós , Amor de Artur e Arraianos.

 

 

 

          Ferrín foi un dos membros da coñecida como Nova Narrativa, un fato de autores que aparecen nos anos cincuenta co desexo de renovar a literatura galega. Débese lembrar que adoitan ser autores de longa creatividade e só se inclúen dentro desta tendencia as obras que crearon durante uns vinte anos, entre 1954 e 1975, aproximadamente. Como defendeu no seu día María Xosé Queizán, as súas características temáticas amosan unha visión pesimista da existencia, pois nos seus relatos tratan reiteradamente a morte, a loucura, a soidade, o amor frustrado, a violencia, a marxinación... Afondan na psicoloxía do personaxe e, influídos pola psicanálise freudiana, indagan no complexo de Edipo e buscan na infancia e os soños as raíces da alienación. Con moita frecuencia plasman ambientes fantasmagóricos, situados en lugares de nomes exóticos, imaxinarios (Tains, por exemplo) ou imprecisos (o "arrabaldo do Norte" de Ferrín). Normalmente prefiren os escenarios urbanos relacionados coa súa biografía: Compostela, Vigo, Ourense... Os tempos tamén poden ser indefinidos e con moita frecuencia estes autores recorren á retrospección temporal ou, para dicilo á maneira cinematográfica, ao "flash back". Por veces plasman sinxelamente o que sucede un día normal (Como calquera outro día), para amosar a monotonía e o baleiro da vida humana. Gustan da narración en primeira persoa a modo de diarios, cartas... e, imitando a Faulkner ou Kafka, presentan con algunha frecuencia o testemuño dunha persoa tola ou que se enfronta a acontecementos incribles con total naturalidade. A súa linguaxe adoita ser coloquial e mesmo vulgar, pero inclúe cultismos que revelan a formación universitaria dos autores. É común afirmar que a Nova Narrativa supuxo unha tentativa de renovar a narrativa galega adoptando os procedementos empregados polos renovadores da novela de principios de século (James Joyce, William Faulkner e Franz Kafka, sobre todo), rexeitando o sentimentalismo e o costumismo, plasmando un mundo urbano... Aínda que ás veces parecen fuxir da realidade social do seu tempo, pode observarse nos seus relatos unha visión crítica da mesma.

 

 

 

          O caso é que Ferrín dende o primeiro libro amosou afección ás mitoloxías céltica e grecolatina, de modo que, seguindo a Cabanillas ou Cunqueiro, tratou a materia de Bretaña, que coñece detidamente. Interesouse, como os seus colegas, polos temas da alucinación e a loucura, reflectindo mundos oníricos ou absurdos, pero introduciu nas nosas letras, así mesmo, mundos tan diversos como a entomoloxía e o rock. Cultivou tanto o relato histórico como o de anticipación. Aínda que o amor, tratado de moi diversas maneiras, aparece a miúdo, quizais a temática máis frecuente na súa obra narrativa breve sexa a político-social, case sempre presente como pano de fondo. Prestou atención á historia contemporánea de Galicia, en especial ao século XX. Reflectiu criticamente a época da Guerra Civil e a ditadura do xeneral Franco, e fixouse nos asasinatos fascistas, nas loitas do galeguismo, na endémica emigración, no caciquismo, nas protestas estudantís, na problemática dos presos políticos... Trátase así, pois, dunha obra comprometida politicamente, de ideoloxía marxista, aínda que o autor considera que o principal compromiso do escritor é o que mantén coa propia literatura.

Probablemente por ese motivo a súa obra é innovadora en técnica e estilo. Influído polos renovadores da novela do século XX, ten utilizado gran variedade de puntos de vista. Sitúa os seus relatos en espazos moi diversos, tanto fantásticos como reais, tanto próximos como remotos, chegando a crear un espazo propio cargado de ambigüidade: Tagen Ata, A Nosa Terra, Terra Ancha... Xoga libremente cos tempos: indaga en épocas históricas e busca anacronías sorprendentes. Algunha vez procura representar a idea dun tempo circular, do eterno retorno. Nun período de forte censura, utilizou o relato de anticipación para criticar as sociedades totalitarias e, en particular, a España franquista. O seu estilo foi evolucionando cara a unha progresiva complicación; dende un estilo que reflectía incluso a lingua máis vulgar e coloquial ata unha lingua elaborada e mesmo poética. Nos seus mellores momentos, convértese nun gran estilista pola musicalidade da prosa, a brillantez das imaxes e a riqueza de vocabulario.

 

 

 

En Percival e outras historias, escrito cando era case un rapaz, xa atopamos a mestura de inquietude sociopolítica e fantasía –ligada a miúdo a antigas lendas- que caracteriza a súa obra. En “O dique de area” fala da revolución que remata en fracaso da nación de Nijmenk –o país do río Menk- liderada por Lao Rismy, unha revolución que parece realizada en tempos diversos; en “Philoctetes”, dun preso político que recorre á fantasía para evadirse; en “O asasino”, da vinganza exercida sobre un fascista; en “O verdugo”, do castigo que infrinxe un ditador a un servidor fiel para contentar aos seus opositores. Por outra banda, en “Percival” crúzase a realidade actual co vello mito de maneira un tanto absurda; en “Nhadron” atopamos unha metamorfose; en “Lorelai”, un conto de fadas moderno; en “Grieih”, un canto á amizade nunha forma próxima á fábula; en “Mantis relixiosa”, en fin, un caso estraño que pode ser interpretado como un salto ou un retroceso incrible na evolución animal ou, simplemente, como un exemplo de loucura. Ademais, inclúe relatos ideolóxicos, como “O templo”, manifestación de ateísmo, ou “Tríafo e o vento”, declaración de liberdade; e contos que anuncian o seguinte libro, caracterizados pola alienación, a angustia, o absurdo ou a violencia: “A cancela”, “O crime do chalet vermello” e “Os ollos de Kelma”.

 

 

 

O crepúsculo e as formigas é un libro máis realista e sombrío, pois case sempre se atopa unha morte. Algúns contos aproxímanse á serie negra; tal é o caso de “Os homes e a noite” ou “Ramil, Ramil, vas morrer, Ramil”; outros ao neorrealismo, como o espléndido, dentro da súa sinxeleza, “A cabeza fendida”. Os máis significativos presentan casos de loucura, ás veces narrados de forma dramática polo propio paciente: “Dúas cartas a Lou” –que anticipa o argumento de Arrabaldo do norte-, “Diario”, “Unha chinche durme no teito” ou “O cadro asasinado”. “A casa azul”, escrito en homenaxe a Samuel Beckett, é unha mostra, como o relato anterior, de literatura do absurdo e unha crítica do machismo. Por último, “O Suso” é un exemplo paradigmático de conto fantástico, aberto a varias interpretacións –entre elas, que se trata dun relato de fantasmas.

 

 

 

Elipsis e outras sombras iníciase cun par de “avisos” mediante os cales o autor afirma que a súa literatura, “nostálxica e materialista”, apunta a un futuro libre e revolucionario, e os oito relatos que compoñen o libro responden a esa idea, pois practicamente todos tratan o tema político. Uns relaciónanse dun xeito un tanto desfigurado coa Guerra Civil, presentando o proceso de formación dun asasino fascista –“Prólogo”-, a súa crueldade amoral que atopa por fin castigo –“Elipsis”- ou o intento fracasado dun acto de sabotaxe –“Explosión”-. Outros, quizais os máis memorables –“Partisán 4”, “Ela, boomerang”, “O delito”, “Laberinto”-, sitúannos, para escapar da censura, nun mundo futuro distópico, onde un Estado totalitario e fascista controla todo, incluso os movementos revolucionarios, que el mesmo organiza, por medio dun servizo de seguridade omnipotente; a economía está sobrevalorada ata o punto de crear unha “reserva de improdutivos”; a sociedade está xerarquizada, sustentada sobre unha “caste recuada” sumida na explotación e a ignorancia. O ideal desta sociedade futura é a inmobilidade; o seu símbolo é o “entrelazo sagro” –todo debe estar atado e ben atado-; pero, a pesar de todo, xorden os “Circuítos do Non”, movemento revolucionario partidario do cambio permanente en procura da liberdade. Ao final do libro atópase o conto “Epílogo”, relacionado con “Prólogo” por tratarse, así mesmo, dunha sátira, esta vez dirixida cara á señora burguesa obsesionada co consumo e o hedonismo.

 

 

 

 Crónica de nós vén sendo o repaso literario dalgúns momentos da historia de Galicia ao longo dos séculos XIX e XX, tendo en mente o autor, en ocasións, a figura ou a obra literaria de autores da Xeración Nós como Risco ou Otero Pedraio. Por orde cronolóxica, o primeiro sería “Xeque-mate”, ambientado no Ourense romántico para narrar o éxito dun Don Xoán e o suicidio do marido burlado. Logo atoparíase “Licor-café”, situado entre o final do XIX e o principio do XX, onde de novo aparece a vitoria dun tenorio, mais nun ambiente rural sórdido e lúgubre presentado de tres maneiras distintas. “Sibila” e “Morrer en Laura”, os relatos máis fantásticos do libro, presentan Galicia pouco antes e pouco despois da Guerra Civil, aínda que, no segundo, Abelardo Cuevas, falanxista, ten amores con Laura, moza galeguista que vive nos setenta e leva unha dobre existencia por medio dos seus soños. “Episodio de caza” sitúase na mesma época para presentar o galeguista que, aceptando o réxime da posguerra, soña con cometer o atentado que nin en soños é capaz de realizar con éxito. “Animal”, situado en Oxford, talvez por razón da censura, mostra a alienación dun individuo que desexa autodestruírse tras sufrir tortura. “Odiado Amado” é unha sátira do galeguista que acepta a democracia de “Terra Ancha” e traizoa o movemento nacionalista revolucionario. Por último, “Ditadura das cousas” é o mesmo relato que no libro anterior se titula “Epílogo”.

 

 

 

Amor de Artur regresa, en gran medida, aos mundos da fantasía. O relato que dá título ao libro, gabado por Torrente Ballester, escrito nunha preciosa prosa poética, aínda modificando a orixe de Galaad, é a súa contribución máis fiel á Materia de Bretaña e unha interpretación orixinal do adulterio de Xenebra e Lanzarote. “Familia de agrimensores” é un relato de fantasmas á maneira de Henry James coa personalidade dos contos de Ferrín. “Calidade e dureza” recupera unha personaxe doutras obras do autor, Els Bri, para presentar ao xeito borgiano a vida e a obra de Seida Sokoara, escritor dun país inventado co que a estudosa cre manter unha relación que supera o tempo e a realidade concreta de cada día. En “Fría Hortensia” nárranse dúas historias: o triste namoramento adolescente do protagonista e a guerra mítica mantida entre A Nosa Terra e Tagen Ata relatada por Fría Hortensia, vella sabia de poderes extraordinarios. “Extinción de contactos” é o conto máis realista; situado en Nova York, trata sobre a morte por sobredose dunha estrela do rock e o suicidio da súa amante e asistente.

 

 

 

Arraianos céntrase na vida dunha bisbarra de forte carácter, o Couto Mixto, situada entre Galicia e Portugal, que ata o século XIX tivo entidade propia. Uns sitúanse nese século, como “O exclaustrado de Diabelle”, relato histórico sobre un inimigo do liberalismo español que desexa que o Couto Mixto manteña certa independencia dentro dunha monarquía federal portuguesa, “O castelo das poulas”, historia de celos nunha fortaleza dominada polo exército español, ou “Quinta velha do Arranhâo”, historia romántica de fantasmas e amores desgrazados. Outros sitúanse no século XX, na época da Guerra Civil, para presentar de novo a crueldade dos asasinos falanxistas –“Botas de elástico”, “Eles”-, o mundo dos guerrilleiros, por medio dun representante demasiado soñador –“O militante Fantasía”-, ou anécdotas situadas entre a realidade e a fantasía. Neste terreo caen “Medias azuis”, historia de meigas, “Lobosandaus”, relato epistolar de misteriosos suicidios de persoas que semellan posuídas polo espírito dun defunto, ou “Adosinda horrorizada”, mostra de escritura automática onde, ironicamente, cabe incluso a posesión demoníaca. “Liño” é unha triste e anticonvencional historia de amor.

 

          Ata o momento publicou seis novelas: Arrabaldo do norte, Retorno a Tagen Ata, Antón e os inocentes, Arnoia, Arnoia, Bretaña, Esmeraldina e No ventre do silencio

 

 

 

Arrabaldo do norte responde fielmente aos principios da Nova Narrativa. O misterio e o absurdo da falta de acción aproxímana ao simbolismo kafkiano. Un individuo do cal non se di nunca o nome chega dende o sur buscando algo do que non é consciente. Establece relación con algúns personaxes –o doutor Kleines, Natalia Olsen- e acaba enfrontándose con penosas consecuencias a Ponte, un individuo estraño que convive cunha vella nunha casoupa. A novela posúe unha estrutura meditada, cun prólogo e un epílogo narrados por Ponte e catro capítulos intermedios narrados en terceira persoa. Presenta unha atmosfera onírica e inquietante, ao situarse nunha cidade labiríntica, de rúas estreitas e múltiples prazas por onde nunca pasa ninguén. Ese mundo sórdido e neboento reflicte a confusión vital dos personaxes, como noutras obras do autor.

 

 

 

Retorno a Tagen Ata é un relato longo ou novela breve do cal se ten dito que representa, baixo disfraces  exóticos, o nacemento dun novo nacionalismo politicamente máis radical có de posguerra, un nacionalismo que rompe co galeguismo culturalista representado polo grupo Galaxia. Ferrín asegura que tanto pode aludir a Galicia como a outras nacións subordinadas a  un Estado que, na súa opinión, as ten colonizadas. A protagonista, Rotbaf Luden, de familia exiliada, chega a Tagen Ata, busca a Ulm Roan, líder do movemento nacionalista, que a decepciona, e remata dirixíndose á Grande Fraga para unirse a un grupo revolucionario.

 

 

 

Antón e os inocentes, moito máis extensa, é, en certo modo, unha novela con estrutura de conto porque intenta sorprender ao final en vez de ir preparando unha intriga minuciosamente. Como esta case non existe, o sentido da obra por veces esváese. Pódese relacionar co relato de Cortázar titulado "Las armas secretas". Baséase en dúas historias paralelas que se conectan ao final da obra: as vivencias de Antón Carballo como lexionario francés en Indochina e as relacións amorosas de dous adolescentes, Alberto e Narda, en Vigo. Amósase a vida sociopolítica do século XX a través da familia dos personaxes principais. Critícase a guerra de Indochina, a súa picaresca, o seu horror e o seu caos. Así como se salta dun espazo a outro, o tempo trátase anarquicamente e o narrador oscila entre unha terceira persoa omnisciente e unha primeira persoa con monólogos interiores, pasando por case todas as posibilidades intermedias. Tense dito que é a última obra ferriniana encadrable dentro da Nova Narrativa.

 

 

 

Arnoia, Arnoia é un libro inspirado en narracións xuvenís. Trátase do relato das aventuras soñadas por un adolescente. O protagonista, Nmógadah, desexa regresar ao seu lugar de orixe, a Casa Pequena de Arnoia, coa axuda de elementos máxicos. Como Ulises, enfróntase no camiño a unha sucesión de inimigos dos que sae vencedor: Hannak Oberzen (especie de Polifemo), as Damas Mortas (especie de sereas), etc. Ferrín, como nel é habitual, mestura feitos e espazos irreais con elementos culturais galegos e adopta elementos históricos transformándoos. Nunha aventura aparentemente fantástica, como a busca da trabe de ouro dos Grou, por exemplo, fai unha alegoría da sociedade capitalista. Trátase, pois, dun relato con aspectos fantásticos narrado en primeira persoa polo protagonista.

 

 

 

Bretaña, Esmeraldina continúa a liña innovadora de Antón e os inocentes. Por medio da existencia de Amaury no cárcere, reflicte o mundo dos presos políticos, xa tratado en varias obras de relatos, e o mundo da fantasía como medio de fuga dunha realidade social e persoal alienante. Trátase da súa obra máis extensa.

 

 

 

No ventre do silencio tamén é innovadora, porque xoga bastante libremente co narrador, o tempo e o estilo, e presenta un protagonista múltiple, colectivo, no ambiente estudantil dos anos cincuenta en Santiago de Compostela. Aparecen múltiples personaxes que cruzan os seus destinos no ventre do silencio que é Compostela; personaxes que poden ser reais -por exemplo, o propio autor-, ficticios –como a narradora principal, María Luísa, que oscila entre a alucinación e a lucidez- ou en clave -como Maître Obscur, que fai lembrar a Otero Pedraio-. Presenta incluso varios personaxes que aparecen en obras anteriores: Berto, Narda, Abelardo Cuevas, Kelma... Reitéranse os temas característicos de Ferrín: a loucura, a violencia, a morte, o amor, a soidade, a ditadura, as loitas clandestinas. Lémbranse, así mesmo, os feitos terribles da Guerra Civil, que naquela época aínda se sentían como algo vivo, pois podían coincidir polas rúas os parentes das vítimas cos seus asasinos. Interésase por múltiples grupos sociais: os estudantes, os intelectuais, as xentes do pobo, as prostitutas..., de maneira que lembra dalgún xeito os ambientes urbanos plasmados por Joyce, Cela ou Blanco-Amor.

 

 

 

                Como poeta, é autor de múltiples obras, entre as cales destacamos seis: Voce na néboa, Poesía enteira de Heriberto Bens (previamente, Antoloxía popular), Con pólvora e magnolias, O fin dun canto, Estirpe e Contra Maquieiro.

          Son obras que varían máis formal que tematicamente, pois dende o primeiro momento simultaneou a temática social coa intimista. Os seus asuntos fundamentais son: o paso do tempo, do que ofrece unha visión dominada pola tristeza e ligada á nostalxia; a morte, tema moi típico dos autores dos anos cincuenta e sesenta, dominados polo existencialismo de posguerra; a sociedade en que vive, da que ofrece, en xeral, unha visión amarga e desolada, unida bastantes veces á esperanza posta na chegada dunha nova época; aspectos e personaxes da cultura universal, en especial aqueles nos que pode atopar resonancias persoais ou xeracionais; o amor, relacionado coas múltiples facetas do erotismo e co seu oposto, o desamor; e, sobre todo, Galicia, o comunismo e o nacionalismo, para o cal se inspira a miúdo en sucesos históricos, que non son enxergados como algo morto, senón como algo vivo e actuante no presente. Nestes poemas, por veces pode atoparse unha chamada á revolución. En moitos deles expresa o seu ideal de unión entre os intelectuais e o proletariado de todos os países.

          El mesmo inclúese dentro da Xeración das Festas Minervais, da que reúne todos os requisitos vitais, aínda que non segue fielmente a evolución poética típica, pois só presenta algúns trazos da denominada Escola da Tebra (fusión de existencialismo e surrealismo) e non caeu nas trivialidades do Realismo Social. El é o principal representante da última tendencia do grupo: a renovación culturalista que, aproveitando a estética das vangardas, abrangueu tanto a temática sociopolítica como a intimista.

 

 

 

          Voce na néboa é unha breve selección, composta tan só por sete poemas, de toda a produción xuvenil do autor. Presenta xa algúns dos trazos que caracterizarán a súa obra posterior: o intimismo pesimista, a preocupación social, a complexa simboloxía, a tendencia cara á poesía épica ou narrativa… En “Galicia” ofrece, como nel é habitual, unha visión triste do seu pobo; en “Camiño de loita”, a súa tendencia ao canto épico; en “Carta a unha muller futura” a ilusión dunha relación entre persoas de distintas épocas; en “Oración ao pé do monte” unha preocupación relixiosa que non terá cabida na súa obra posterior e quizais responda a certo “espírito de época” típico da Escola da Tebra.

 

 

 

           Poesía enteira de Heriberto Bens, editada anteriormente de modo parcial co título de Antoloxía popular, iníciase con “Noticias de Heriberto Bens”, onde explica quen é este heterónimo e aproveita para criticar actitudes, personaxes e poetas cos cales non concorda. De seguido aparecen cinco seccións: “Cantos”, “Sonetos”, “Homes”, “Elexías nacionais” e “Sirventés pola destrucción de Occitania”. Nas tres primeiras partes predominan os versos e estrofas clásicas e nas dúas últimas, o verso libre, xeralmente longo –salmodiante, adóitase dicir, polo seu parecido cos versículos das oracións relixiosas-, ao que engade recursos da poesía narrativa céltica como unha especie de anadiplose que vai unindo o final dun verso co inicio do seguinte. En canto ao contido, pódese observar a visión pesimista de Galicia, a crítica do Estado español, a homenaxe a heroes históricos –Roi Xordo, o líder do primeiro levantamento irmandiño-, guerrilleiros antifranquistas –Ponte-, vítimas da Guerra Civil –Alexandre Bóveda, os líderes mariñeiros perdidos no Atlántico-, presos políticos e oficios populares –o oleiro-, xunto con chamadas á revolución. O “Sirventés pola destrucción de Occitania”, publicado previamente por separado, encerra unha crítica ao galeguismo cultural e, ao tempo que homenaxea a literatura e a cultura occitanas medievais, chama á rebelión e a liberación nacional rexeitando o papel histórico dos que Ferrín considera países opresores, como Alemaña, Francia –implicitamente, España- ou Estados Unidos.

 

 

 

          Con pólvora e magnolias é o seu libro poético máis influente e mellor estudado. Como sinalan Carmen Blanco e Claudio Rodríguez Fer, o autor recolle múltiples influencias –célticas, medievais, simbolistas, galegas e, sobre todo, vangardistas- para renovar a poesía galega. Distinguen nel tres partes: os dezaseis primeiros poemas, os cinco que compoñen “Triste Stephen” e, por último, “Reclamo a libertade pro meu pobo”, que fora editado de xeito independente. Ferrín experimenta cos distintos tipos de verso libre –o baseado na silva, o salmodiante, o beat, o de imaxes-, recorre ao collage, como no “Sirventés”, ou aos procedementos da poesía épica para abordar tanto temas intimistas –o amor, o desamor, a soidade, a saudade, a amizade, as relacións ocasionais, o paso do tempo, a decadencia física, a morte...- como sociopolíticos –a revolución, a liberación nacionalista de Galicia, o exemplo de líderes marxistas, como Mao ou Ulrike Meinhof... Cunha linguaxe libérrima, introduce nomes exóticos, estranxeirismos, alusións culturalistas... ata identificarse ocasionalmente con personaxes tan variados como Safo, Janis Joplin ou Stephen Dedalus, o personaxe joyciano co que xa se identificara Risco no seu día.

 

 

 

          O fin dun canto continúa a renovación do libro anterior. Divídese tamén en tres partes, denominadas “Salutación ás aigues”, “Sombra de marbre e viño” e “As escuras estancias”. Na primeira pódense atopar homenaxes a revolucionarios de distintos países, en especial aos membros da Fronte Revolucionaria Farabundo Martí -“El Salvador”-, a exaltación do pasado remoto de Galicia –“Mogor”- ou a proclamación da súa ideoloxía materialista e atea mediante a referencia a un poeta clásico co que sintoniza –“Tito Lucrecio Caro”-. A segunda dedícase integramente á poesía erótica e nostálxica, con influencia do surrealismo cunqueiriano. A terceira ofrece a lembranza de lugares como Ourense -que simboliza o paraíso da infancia- ou Portugal -visto a través da memoria dun antepasado seu e da literatura de Eça de Queirós-; a homenaxe a persoas ligadas a el pola amizade ou a ideoloxía marxista e revolucionaria –Vicente López, Jian Qing-; “Confesións” dirixidas aos seus amigos e compañeiros nas cales manifesta unha vez máis a súa ideoloxía, algunha das súas lembranzas e a dor por non ter acadado os seus soños sociais e políticos; reflexións sobre a vida, como “Camiño sen volta”, nas que une o tema amoroso co patriótico; poemas culturalistas sobre a morte –“Adagio no lago”- ou a adquisición da experiencia –“A un meu fillo”, fermosa paráfrase do poema de Du Bellay dedicado a Telémaco-; e un poema narrativo de ambiente céltico protagonizado polo bardo Togor Fraa, quen pon fin ao seu canto antes de dispoñerse a morrer –“Voce na néboa”-.

 

 

 

          Estirpe é a súa obra poética máis extensa. Os vinte e tres poemas que a compoñen, dispostos dende unha “Adicatoria” ata un “Colofón”, indican polos seus propios títulos a variedade de temas que abranguen. Entre os antropónimos, destacan: un político e revolucionario –“Homenaxe a Fidel Castro”-, un músico moderno –“Jerry Lee Lewis”-, un monarca medieval –“Don García, Rei”-, un heresiarca do mundo clásico –“Prisciliano”-, un heroe literario –“Perceval”- e incluso un personaxe popular vigués –“Testamento do Ghebo”-. Non son menos abundantes os topónimos: “Pontevedra”, “Irlanda”, “O Cambedo”, “Sorga”, “Dume”, “Curro de Morgadáns”, “Despedida de Crasto Laboreiro”. Posuíndo moitos deles carácter narrativo, ofrecen a visión ferriniana da realidade actual e da historia, de modo que non é estraño atopar a crítica do imperialismo, o capitalismo, o poder da Igrexa, a disolución da URSS e a mocidade non comprometida; a denuncia do desterro de profesores, a expropiación das terras e as casas duns labregos, a prisión de militantes nacionalistas, a drogadicción estendida entre a mocidade... A diferenza doutros libros, o tema amoroso practicamente desaparece. Atopamos a Ferrín, como antes a Pondal, Cabanillas ou Seoane, convertido nunha especie de “poeta da raza” -entendida esta como pobo-, dedicado a lembrar o seu pasado. A estirpe supón tradición ligada a nomes, lugares e costumes. En canto á forma, o dominio do verso libre é case absoluto; as liñas poéticas, ligadas ás veces por continuos encabalgamentos, aproxímanse á prosa. A linguaxe é rompedora: como Cunqueiro, Ferrín non respecta a lingua normativa e aproxímase ao pobo usando palabras vulgares ou dialectais e non dubida en recorrer a formas novas ou arcaísmos. A intertextualidade con autores diversos e a súa propia obra –mediante alusións e citas- é constante, ás veces dun xeito case caótico, nunha especie de escritura automática que obedece á libre asociación de ideas.

 

 

 

          Contra Maquieiro é a máis ambiciosa das súas últimas publicacións. Divídese en catro partes. A primeira, “Contra Maquieiro”, é unha colección de trinta poemas narrativos de distinta lonxitude mediante os cales repasa a historia do século XX lembrando, en especial, os abusos do Maquieiro (isto é, o Capital, o poderoso) exercidos sobre os humildes e os pobos “asoballados”. Invocando á Razón como Homero á Musa, alude a un antepasado seu, Antonio Ferrín, obrigado a participar na Guerra de Cuba, e ao guerreiro sioux Sitting Bull, testemuña da destrución do seu pobo, como símbolos dos humildes arrastrados a unha guerra que, como todas, o autor considera produto da cobiza do Capital. Coa súa mentalidade marxista, gaba os heroes revolucionarios, exalta a Revolución Rusa, denuncia as guerras coloniais e, como Celso Emilio Ferreiro, critica a actitude dos poetas non comprometidos. En ocasións, os poemas adquiren un carácter un tanto caótico que o aproxima ao dadaísmo ou o surrealismo. A segunda parte titúlase “Cuarteto con Alemaña”. Componse de catro poemas nos cales se mesturan lembranzas da infancia con personaxes relacionados con este país evocados case de xeito automático (Marx, Herder, Goethe...) ou contactados mediante a imaxinación (Madame de Staël). Na terceira parte, “Senecto corpore”, Ferrín escolle un personaxe de orixe popular, Chiño, que pode entenderse como símbolo do proletariado galego, a quen sitúa en diversas situacións: preso político, mariñeiro no Gran Sol, segador en Castela, albanel e, finalmente, unido á natureza galega á hora de entregarse á morte, momento en que é recibido polos seus antergos nunha sorte de Santa Compaña. “Profecía de Taramundi”, escrito en prosa poética, pon o ramo ao libro. Trátase da chamada á revolta do visionario Señor Lombardía, ferreiro de Taramundi, quen alude co nome de “Afrikaces” aos pobos invasores, aos cales ve arrincando os cadáveres dos que sofren inxustiza –xente humilde, republicanos, xudeus, masóns, Don García...- dos seus “Sepulcros Ideais” para profanar os seus ósos e eliminar o seu recordo. 

 

          Creo que caín voluntariamente no exceso, tendo en conta a finalidade desta sección do blog da biblioteca, pero sigo co impulso adquirido e, tendo en conta o tema eixo do presente curso, vou estenderme un chisco no aspecto fantástico da obra literaria de Méndez Ferrín.

 

 

 

          Dende o primeiro momento, o noso autor intentou idear un mundo propio. En “O dique de area”, de Percival e outras historias, crea o país de Nijmenk, no cal mestura aspectos que poden corresponder a Galicia con características doutros países, así como trazos de distintas épocas históricas. Esa vai ser unha práctica común das súas obras a partir de Retorno a Tagen Ata. Este país imaxinario reunirá trazos galegos e non galegos; o propio autor declarou que pode corresponder a calquera nación subordinada ou dominada por un Estado que impide a súa liberdade. A carón de Tagen Ata aparecen A Nosa Terra, que se identifica máis con Galicia, e Terra Ancha, que corresponde vagamente a Castela ou España en xeral, así como outros espazos menos importantes. O autor ten manifestado que desexa crear un macrotexto con todas as súas obras, de modo que lugares e personaxes aparecen de maneira máis ou menos coherente en múltiples textos.

 

 

 

          En “Fría Hortensia”, o pasado mítico desas terras creadas polo autor forma parte do relato inventado pola vella que dá título ao conto. Este é un personaxe que posúe algunhas das características dun ser típico do folclore galego: a meiga. Ferrín procura evitar a versión máis popular deste personaxe, tal como a mostra, por exemplo, Ánxel Fole, pero non renuncia a amosar exemplares deses seres máxicos en “Medias azuis” ou “Eles”, de Arraianos.

          En “Calidade e dureza”, de Amor de Artur, presenta outro país, Lam-Ko, no que parece reunir trazos de China e Xapón, pero non vai máis alá, de modo tampouco aquí chega a crear, por varios motivos, un mundo autónomo á maneira de Tolkien.

          Nalgúns relatos de Elipsis e outras sombras, como se dixo, imaxina unha sociedade futura, dominada por un poder dictatorial que reúne trazos do réxime franquista e doutros réximes reais ou inventados. Tendo en conta isto, a época en que foron escritos e as circunstancias persoais do autor, que pasou pola cadea en varias ocasións, ás veces por atoparlle unha novela dedicada aos guerrilleiros galegos, non é raro pensar que foi un procedemento para evitar unha intervención maior da censura.

 

 

 

          O mundo fantástico que recrea Ferrín ten ás veces unha longa tradición, como sucede co consagrado pola Materia de Bretaña. Preséntao, coa súa orixinalidade característica, en “Amor de Artur”, onde aparecen os antigos deuses celtas, sabios como Roebek de Tagen Ata que teñen poderes máxicos, un rapaz transformado en coello, e Artur, como dicta a tradición, preso do sono en Avallon, que desta vez é o castelo de Liliana de Escalot. En “Perceval”, o protagonista é un señor actual que se adentra no seu bosque, onde fai fronte a tres estrañas aventuras.

          En “Amor de Artur”, como se indicou, aparece un recurso típico da literatura fantástica ou marabillosa como é a metamorfose. A este recorre en “Nhadron”, onde a protagonista se transforma en corvo; en “Mantis relixiosa” cabe a posibilidade de que a muller que intenta matar ao seu amante sexa unha mutación inexplicable do insecto que dá título ao conto. Aínda que o autor recorre ocasionalmente a insectos como chinches ou formigas con carácter simbólico, non me consta que, seguindo a Kafka ou de acordo co seu compañeiro da Nova Narrativa Xoán Casal, presente estes animais como metamorfoses de persoas.

          Aludimos antes ao poder das meigas. Na literatura fantástica é frecuente suxerir nalgún personaxe un poder demoníaco. Así o fai o autor implícito no sedutor de “Xeque-mate” e Arlinda Mareque, a personaxe de No ventre do silencio, trastornada polo sufrimento da represión conseguinte ao levantamento de xullo do 36, en Miras de la Torre, líder dos asasinos fascistas, aínda que este é un caso que cabe considerar dentro do realismo.

          Tampouco podería faltar un elemento clásico do relato de misterio e do folclore galego: o poder dos defuntos, o poder fantasmal. Con diferentes matices, aparece en “Familia de agrimensores”, onde a protagonista foxe da casa dos Kleines, na cal atopara refuxio, cando sente que algún dos seus mortos retorna á vida, en “Quinta velha do Arranhâo”, onde o narrador se sente atraído polos espíritos que sobreviven na súa antiga morada, en “Lobosandaus”, onde o espírito dun amante suicida parece apoderarse dos vivos para repetir, con variacións, o seu tráxico destino, ou en "O Suso", no cal caben dúas interpretacións fantásticas: que a pantasma do Suso busque a Manolito para que este atope o seu cadáver ou que Manolito teña unha especie de soño premonitorio.

          Ás veces, o ser fantasmal exerce o seu poder mediante un obxecto que se adona da vontade do personaxe que o atopa, como sucede en “Sibila”, onde o narrador é consciente de que, ao encontrar un anel máxico, está condenado a repetir a historia dun amigo xa morto.

 

 

 

          Outro clásico da narrativa fantástica é a viaxe no tempo. Atopámola, por exemplo, en “Morrer en Laura” e “Calidade e dureza”, nos cales Laura e Els Bri, respectivamente, se desprazan ao pasado en soños. No tempo anterior son conscientes da súa existencia posterior, pero non ao revés. Esas viaxes ao pasado, polo menos no primeiro caso, teñen algunha consecuencia extraordinaria, pois o amigo de Abelardo Cuevas atopa en 1945 unha revista, Terra e Tempo, editada en 1978 –como o viaxante no tempo de Wells trae dende o mundo futuro unha flor cuxa semente aínda non existe- e ve como a moza é asasinada durante unha manifestación que terá lugar máis de trinta anos despois. No segundo caso, Els Bri, investigando a vida de Seida Sokoara, chega á conclusión de que a tumba sobre a que este perece, a da muller amada, é a súa, aínda que o caso é tratado con humor.

 

 

 

          Capítulo á parte merecen as imaxinacións e soños dos personaxes, que se poderían incluír, como tales, dentro do realismo. Como xa se dixo, Arnoia, Arnoia, onde acontecen tantas cousas extraordinarias, acaba sendo un soño; en “Diario”, “Dúas cartas a Lou”, “Animal” ou No ventre do silencio, un narrador ou narradora en primeira persoa relatan anécdotas inverosímiles -como a posibilidade de vivir ao revés, pasando da vellez á mocidade- que parecen produto da súa mente trastornada; en “Philoctetes” ou Bretaña, Esmeraldina, o protagonista leva unha vida alternativa por medio da imaxinación, que lle serve para evadirse dunha realidade alienante.

          Por último, cabe aludir a narracións que se atopan entre a realidade e a fantasía, nas cales aparecen personaxes que se comportan de xeito absurdo nun mundo fantasmagórico ou inexplicable, como é o caso de Arrabaldo do norte ou “A casa azul”. Neles parece evidente a influencia de Kafka e a literatura do absurdo, tan frecuente na Nova Narrativa.

          Así, pois, a obra de Ferrín amosa gran parte das variacións da literatura fantástica, que el reproduce de xeito orixinal.

 

 

 

 

          Para acabar –xa era hora-, simplemente me queda lembrar que na nosa biblioteca podedes atopar exemplares de varias das súas obras. Case todas esixen certo esforzo interpretativo, pero merecen a pena.