MAIO
JOHN KENNEDY TOOLE
(Nova Orleans, Luisiana, 1937 – Biloxi, Mississippi, 1969)
Este
autor, coñecido sobre todo por unha das novelas que máis ten feito rir aos seus lectores, é un dos casos máis patéticos da historia da literatura. Foi militar
e profesor. Non casou. Suicidouse aos trinta e un anos sen ter a satisfacción
de ver publicada a súa obra. A obstinación da súa nai conseguiu once anos
despois o que os editores lle negaran.
A súa creación literaria redúcese a dúas novelas
bastante diferentes: The Neon Bible (A Biblia de neón) e A
Confederacy of Dunces (Unha conxura de parvos).
The Neon Bible foi escrita, segundo os seus biógrafos, cando o autor tiña dezaseis anos,
cousa difícil de crer vendo a súa madurez. De ser certo, atopámonos ante un caso de
notable precocidade.
Trátase dunha novela de
formación ambientada nun lugar innominado do sur estadounidense entre os anos
trinta e corenta, polo que ten de fondo o panorama da crise posterior a 1929 e
da II Guerra Mundial. Está narrada como unha retrospección do narrador
protagonista, David, cando foxe da súa casa tras enterrar a súa nai e asasinar,
nun acto que se podería considerar de loucura transitoria, ao pastor protestante da súa localidade. A súa memoria evoca personaxes, anécdotas e circunstancias
variadas, deixando patente que pertence a un rapaz sensible con quen a vida non
é demasiado xenerosa.
Entre os personaxes que máis
inflúen nel atópanse a tía Mae, os seus pais e unha moza, Jo Lynne. A primeira,
antiga cantante de clubs nocturnos, transtorna o vivir provinciano,
caracterizado, en gran medida, polo fanatismo, a intransixencia e a hipocrisía, cando vai vivir coa súa familia.
A crise provoca o paro do pai, as dificultades económicas conseguintes e o
deterioro das relacións familiares, o cal conduce a un episodio de violencia
machista que altera para sempre a convivencia matrimonial; de feito, o pai
alistarase voluntariamente para participar na II Guerra Mundial e atopará a
morte en Italia mentres que a nai, vítima de sentimentos contradictorios que
van da culpabilidade ao abandono, perde a razón. A relación amorosa con Jo Lynne, unha
fermosa forasteira, queda truncada cando ela ten que marchar e non desexa saber
máis nada del, que soñaba, de xeito pouco realista, con convertela na súa dona.
Cando a situación é máis delicada, a tía Mae decide abandonar o fogar e seguir
os pasos do seu amante, Clyde, quen a engaiola coa posibilidade de triunfar de
novo no mundo da canción.
Kennedy Toole amósase como un
moralista que critica os prexuízos e a hipocrisía da sociedade en que vive o
protagonista, así como a esaxerada influencia da relixión na vida da xente. Os
representantes do mundo relixioso enténdeno en gran medida como un negocio e
non dubidan á hora de intervir na vida social e familiar dos seus veciños. Tamén se deixa patente
o racismo da sociedade provinciana do Sur, que critica os matrimonios
interraciais -de soldados que regresan en compaña das súas parellas orientais-
ou a xenerosidade dalgunhas mulleres brancas cos afroamericanos.
Na obra son abundantes os
símbolos. O propio título fai alusión a un deles, que representa a vontade de
omnipresencia social das institucións relixiosas, así como o seu carácter
"empresarial". Tamén son notorios o tren de xoguete cada vez máis
enferruxado, a plantación de piñeiros do pai nunha terra case estéril, a casa
deteriorada...
Por último, cabe sinalar a
relación que é posible atopar entre esta obra e L'étranger, a obra
existencialista de Albert Camus, pola reacción irracional do protagonista,
aínda que se trata de creacións moi diferentes. De feito, David acaba viaxando
cara ao Oeste en busca dunha nova existencia.
A Confederacy of Dunces é unha novela, en varios aspectos, oposta á anterior. Máis ampla, está
narrada en terceira persoa, aínda que se inclúen fragmentos en que o
protagonista, Ignatius Reilly, relata ou reflexiona; sitúase nun lugar
concreto, Nova Orleans, nos anos sesenta; abrangue unha temporalidade menor,
seguindo a orde cronolóxica dos acontecementos; posúe un ton humorístico, aínda
que no fondo talvez é razoable ver unha profunda amargura.
Nela relátanse as aventuras
de Ignatius, un mozo de trinta anos extraordinariamente peculiar. Pode recibir
moitos cualificativos, case todos negativos e, a pesar diso, ser visto con
simpatía ou conmiseración. Egoísta, caradura, aproveitado, irresponsable,
caprichoso, sucio, despectivo, hipercrítico, contradictorio, culto, intelixente,
iluso, incapaz de someterse a unha norma, crea o caos nos lugares por onde
pasa.
Menosprezado por case todos
polo seu aspecto e a súa conduta, é un rebelde ante a típica sociedade americana,
a cuxa mentalidade burguesa e materialista opón unha vaga ideoloxía medieval (o
seu libro de cabeceira é a A consolación pola filosofía, de Boecio,
autor de fins do Imperio Romano moi influínte nos séculos posteriores). Resulta
evidente que moitas das súas opinións son palabrería pura, porque a súa conduta
demostra todo o contrario. De feito, na súa maneira de comportarse amosa que as
súas aldraxes e frases homófobas ou xenófobas, ateigadas de prexuízos, son
basicamente desafogos dun individuo aloucado, disconforme coa sociedade en que
vive e talvez, no fondo, consigo mesmo, a pesar de que procura verse con todos
os méritos posibles.
Ten algo de
"quijotesco" e algo de personaxe de banda deseñada, como Rompetechos
ou alguén similar: empéñase en ver e facer o que desexa contra vento e marea,
de xeito que sempre sae malparado, pero nunca perde a moral.
O autor rodéao dunha serie de
personaxes pouco menos disparatados e caprichosos ca el, nunha especie de
técnica diseminativo-recolectiva. A súa nai, Irene Reilly, que o converteu nun
neno grande e mimado, é un deles. Aconsellada e dirixida pola súa amiga, a
casamenteira e entremetida Santa Battaglia, parece disposta a enviar ao seu
fillo a un manicomio e casar co señor Robichaux, vello bondadoso, pero obsesionado
con ver unha ameaza comunista en todas partes. O sobriño da Battaglia, o
policía Mancuso, sería ideal para ser representado polo desaparecido e añorado
Peter Sellers. Os membros da empresa de pantalóns Levy non lle van á zaga: o
dono totalmente desinteresado do negocio, agás ao final, cando lle ve as
orellas ao lobo; a súa dona, resentida, que tenta aplicar os coñecementos
adquiridos nun cursiño de psicanálise sobre a infeliz señorita Trixie, a quen
condena a seguir en activo cando a pobre, perdida a cabeza, tan só desexa a
xubilación e un agasallo de Nadal; o señor González, modelo de fidelidade, que
non se decata da bomba de reloxería que introduce no seu despacho cando
contrata a Ignatius. Igualmente asombrosos e delirantes son os personaxes
relacionados co local de Roberta E. (Lana) Lee -repárese no nome-, entre os
cales destacan Jones -un aframericano que iguala en vagancia e sentido crítico
ao protagonista, sen caer nas súas ilusións-, a inxenua Darlene -que soña con
facer un número erótico co seu loro... A estes poden sumarse varios máis que
representan distintos aspectos da sociedade de Nova Orleans, coas súas
peculiares maneiras de manifestarse, sempre amosados cun expresionismo non demasiado cruel.
Por medio deles critícanse múltiples aspectos da sociedade estadounidense
contemporánea: o racismo, a mentalidade burguesa, os procedementos empresariais, os
hábitos alimentarios, a actitude da policía, o mcCarthysmo, a liberación
sexual de todo tipo...
A diferenza de The Neon
Bible, trátase dunha comedia, cun final feliz para case todos. A fuxida de
Ignatius en compaña da súa antiga noiva, a extravagante e xenerosa Myrna
Minkoff, antes de que vaian na súa busca para ingresalo nunha institución
psiquiátrica, parecería anunciar unha continuación das súas aventuras en Nova York, que a morte
do autor fixo imposible.
Esta orixinal novela pode
incluírse dentro de distintos subxéneros pois é á vez humorística, satírica,
rexionalista e "de espazo". O seu título está extraído dun texto,
tomado con humor, de Jonathan Swift -o creador de As aventuras de Gulliver-,
no cal se di: "Cando no mundo aparece un xenio auténtico, pode ser
identificado por este sinal: todos os parvos se conxuran contra el". O
propio Kennedy Toole introduce frases brillantes no diálogo dos seus
personaxes; por exemplo, este, cargado de ambigüidade, que talvez no fondo
revele o pensamento esencial do preguiceiro Ignatius como prolongación, neste
caso, de si mesmo: "Esforzarse é loitar contra o absurdo".
Estamos, pois, ante un autor incomprendido a quen lle
concederon o Premio Pulitzer postumamente. Retomou a tradición humorística que
se adoita remontar a autores como Petronio, Cervantes, Rabelais ou Fielding. Na nosa terra, Castelao, Cunqueiro ou Eduardo Mendoza poden representar, de formas moi
disímiles, esa tradición. Ao mesmo tempo, pode relacionarse co movemento
posmodernista, que, con frecuencia, fuxiu da seriedade e, entre os recursos
humorísticos, utilizou as relacións intertextuais; como fai o noso autor, en especial
no episodio referido ao número de Darlene, no cal resoan situacións, frases e
nomes de dous clásicos estadounidenses, Gone With the Wind e A Streetcar Named Desire. Por outra
parte, no enfrontamento habitual entre Ignatius e a súa nai, paréceme ver unha
versión distorsionada e caricaturesca da discusión entre Zooey e a súa nai na
obra de Salinger.
Como despedida, quédame lembrar aos interesados neste autor brillante e malogrado que na nosa biblioteca se poden atopar exemplares das traducións ao castelán
das obras comentadas.
